WSTĘP     Przedmiotem opracowania jest tzw. Cmentarz św. Pawła w Sandomierzu – jedna z najstarszych i nadal czynnych nekropolii na ziemiach polskich. Jest to jeden z głównych i najważniejszych cmentarzy Sandomierszczyzny.     Celem niniejszego opracowania jest dostarczenie materiałów wyjściowych do określenia sposobów jego renowacji i ochrony. Opracowanie składa się z trzech podstawowych części. Część pierwsza jest poświęcona historii cmentarza. W tym miejscu dziękuję panu Piotrowi Sławińskiemu za wyrażenie zgody na zamieszczenie w niniejszym opracowaniu broszury jego autorstwa dotyczącej cmentarzy na wzgórzu świętopawelskim.     Część druga to katalog nagrobków zabytkowych wraz z dokumentacją fotograficzną, a także katalog wszystkich grobów ziemnych, mogił z nagrobkami i grobowców. Na część trzecią składa się zaś szczegółowy plan cmentarza z naniesionymi kwaterami i miejscami pochówków a także istniejącym drzewostanem.     Wszędzie tam, gdzie są skupiska ludzkie, tam teoretycznie – ze względu na fakt ludzkiej śmiertelności – znajdują się miejsca na chowanie zmarłych. W starożytności ciała zmarłych można było grzebać w dowolnych miejscach. Miejsce to jednak, gdy pochowano w nim zwłoki ludzkie – stawało się miejscem religijnego kultu (locus religiosus). Sposoby chowania zmarłych zmieniały się jednak wraz z upływającym czasem oraz ze zmianami kulturowymi. Wierzono, że pochówek w pobliżu męczennika, świętego lub chociażby przy ich relikwiach – da większą gwarancję zbawienia. Dlatego też, zmarłych starano się grzebać jak najbliżej świątyń. W ten sposób powstawały cmentarze przykościelne, na których chowano wiernych do połowy XVIII wieku.     Cmentarze przykościelne z powodu swych niewielkich rozmiarów były przepełnione, zaś ich rozszerzeniu uniemożliwiała istniejąca wokół zabudowa. Cmentarze takie często kryły zaraz pod powierzchnią tysiące zwłok, natomiast kolejne groby wkopywano w już istniejące, tym samym niszcząc dawniejsze pochówki. Wraz z postępem nauki i wiedzy na temat chorób zakaźnych, zaczęto sobie zdawać sprawę z zagrożenia epidemiologicznego, które wynikać może z przepełnienia cmentarzy przykościelnych, a także cmentarzy usytuowanych w pobliżu zabudowań miejskich. Postanowiono, więc zakładać nowe cmentarze poza granicami miast, ale nie rozwiązało to problemu przepełnienia przykościelnych nekropolii.     Gdy od połowy XVIII wieku coraz większy nacisk wywierano na skutki śródmiejskiej lokalizacji cmentarzy (niebezpieczeństwo epidemii), zaczęto zamykać i likwidować cmentarze przykościelne. W 1763 roku we Francji wydano ustawę, na mocy, której oczyszczono paryskie cmentarze i postanowiono, że ze względu na zdrowie mieszkańców, należy przenieść cmentarze w całym kraju poza granice miast. W 13 lat później zakazano grzebania zmarłych w kościołach i kaplicach, wyjątkiem były jednak pochówki osób duchownych (biskupów, proboszczów, itd.).     Przyjmuje się, że pierwszy cmentarz pozamiejski w Polsce powstał w 1781 roku w Warszawie z inicjatywy księży misjonarzy z parafii św. Krzyża. Jednak przenoszenie cmentarzy poza granice zabudowy miejskiej następowało powolnie, gdyż parafianie stawiali wyraźne opory – bowiem pochówki na innych niż przykościelne cmentarzach kojarzyło im się z grzebaniem zwłok w ziemi niepoświęconej.     W Sandomierzu niewielkie cmentarze przykościelne istniały niemal przy każdej świątyni. Literatura: ks. Arkadiusz Kalinowski (2001) - Cmentarze